Ποιός Φιλελευθερισμός;

Ο Κοινωνικός Φιλελευθερισμός και πώς θα τον αποκτήσετε

Του Αριστείδη Ν. Χατζή

Τουλάχιστον οι τρεις από τους τέσσερις υποψήφιους αρχηγούς της Νέας Δημοκρατίας συνιστούν τον κοινωνικό φιλελευθερισμό ως την καταλληλότερη ιδεολογία για ένα σύγχρονο, ευρωπαϊκό κεντροδεξιό κόμμα, που φιλοδοξεί να επανέλθει στην εξουσία. Δεν ακούγεται κακή ιδέα, αλλά δεν είμαι και τόσο σίγουρος ότι έχει κλείσει τόσο εύκολα η ιδεολογική συζήτηση. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο σοβαρά προβλήματα:

(α) Ο Γιώργος Παπανδρέου είναι ο πλέον φιλελεύθερος αρχηγός του ΠΑΣΟΚ από το 1974 έως σήμερα. Είναι φιλελεύθερος με την αμερικανική έννοια του όρου (liberal), βέβαια, αλλά οπωσδήποτε φιλελεύθερος. Αν αμφιβάλλει κανείς, ας θυμηθεί τις δηλώσεις και τις κινήσεις του πριν γίνει αρχηγός του ΠΑΣΟΚ. Τις ανοησίες που αναγκάστηκε να υποστηρίξει για να παραμείνει αρχηγός στο ΠΑΣΟΚ και να το οδηγήσει στη νίκη στις εκλογές, δεν νομίζω να θέλει και ο ίδιος να τις θυμάται. Είναι βέβαιο ότι θα (προσπαθήσει τουλάχιστον να) εφαρμόσει φιλελεύθερες πολιτικές σε πολλούς τομείς, ακόμα και στην οικονομία. Δεν ξέρω αν το κατορθώσει και τι θα πετύχει. Το βέβαιο είναι ότι είναι φιλελεύθερος και οπωσδήποτε του «κοινωνικού» φιλελευθερισμού.

(β) Οι υποψήφιοι αρχηγοί της Ν. Δ. μάς δίνουν την εντύπωση, όταν αναφέρονται στον κοινωνικό φιλελευθερισμό, ότι έχουν στο μυαλό τους γι’ αυτόν ό, τι και όσοι τους ακούν: μια πολύ θολή εικόνα. Θεωρούν υποχρέωσή τους να είναι φιλελεύθεροι, εφόσον είναι κεντροδεξιοί, αλλά ταυτόχρονα νιώθουν και την ανάλογη ενοχή. Ελπίζουν όμως ότι ο κοινωνικός χαρακτήρας μπορεί να μετριάσει το φιλελευθερισμό τους.

Καταρχήν, φιλελεύθερος είναι αυτός που δίνει προτεραιότητα στην ελευθερία, είτε γιατί συνδέει τη φύση του ανθρώπου με κάποια αναπαλλοτρίωτα φυσικά δικαιώματα είτε διότι θεωρεί πως η ελευθερία οδηγεί μακροπρόθεσμα σε μεγαλύτερη κοινωνική ευημερία. Η ελευθερία (που ο φιλελεύθερος προσπαθεί να μεγιστοποιήσει) ταυτίζεται με την απουσία καταναγκασμών στις ατομικές επιλογές: το άτομο πρέπει να αφεθεί ελεύθερο στην προσωπική του ζωή, στις κοινωνικές του σχέσεις και στις οικονομικές του δραστηριότητες για να τις διαμορφώσει το ίδιο. Το κράτος πρέπει να αποτελεί το φορέα, ο οποίος έχει αποκλειστικό στόχο να βοηθήσει το άτομο να ζήσει ελεύθερο, εξασφαλίζοντας την απουσία καταναγκασμών.

Ως προς την προσωπική σφαίρα και την ιδιωτική ζωή, υπάρχει πια μια μεγάλη συναίνεση. Αλλά εδώ έχουμε και το πρώτο πρόβλημα με τη Ν.Δ. Το ΠΑΣΟΚ είναι πιο φιλελεύθερο από αυτήν στα ζητήματα που έχουν να κάνουν με τις ατομικές ελευθερίες και την προστασία των ατομικών επιλογών. Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα, το οποίο θα πρέπει να ξεκαθαριστεί σύντομα. Περιμένουμε, για παράδειγμα, τις θέσεις των υποψήφιων αρχηγών της Ν.Δ. για θέματα όπως ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών, η αποποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών ή η παράνομη και καταχρηστική αστυνομική βία.

Όσον αφορά την οικονομική ελευθερία, τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Κανείς σοβαρός επιστήμονας ή φιλελεύθερος διανοητής δεν ισχυρίζεται ότι η αγορά λειτουργεί άψογα. Συμφωνούν, όμως, όλοι ότι η αγορά είναι ο καλύτερος και αποτελεσματικότερος τρόπος οικονομικής οργάνωσης, οδηγεί στην αύξηση του πλούτου και της κοινωνικής ευημερίας και είναι το μόνο οικονομικό σύστημα που είναι συμβατό με την προτεραιότητα της ελευθερίας. Από εκεί και πέρα υπάρχουν δύο ειδών αντιρρήσεις στην ελεύθερη αγορά: όταν δεν λειτουργεί σωστά οδηγεί σε άδικα αποτελέσματα, αλλά και όταν λειτουργεί σωστά, μπορεί και πάλι να οδηγήσει σε μεγάλες ανισότητες.

Οι φιλελεύθεροι μπορούν (και πρέπει) να αντιμετωπίσουν και τις δύο αντιρρήσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το κράτος μπορεί να διορθώσει τις «αποτυχίες» της αγοράς, κυρίως την αποτυχία συλλογικής δράσης. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, απλώς θα κάνει τα πράγματα χειρότερα καθώς η αποτυχία του κράτους είναι μεγαλύτερη από εκείνη της αγοράς. Έτσι ο φιλελεύθερος είναι πολύ επιφυλακτικός στην κρατική παρέμβαση, επιλέγει, σε περίπτωση αμφιβολίας, υπέρ της ελευθερίας και μεταθέτει το βάρος της απόδειξης στους υποστηρικτές της παρέμβασης. Δεν θα διστάσει να αναθέσει στο κράτος το ρόλο παροχέα δημόσιων αγαθών, αλλά δεν θα σκεφτεί καν να το καταστήσει επιχειρηματία.

Το θέμα των διανεμητικών συνεπειών της ελεύθερης αγοράς είναι πιο δύσκολο. Αν η αγορά λειτουργεί ικανοποιητικά, ο φιλελεύθερος δεν παρεμβαίνει αν τα αποτελέσματα οδηγούν σε ανισότητες. Η παρέμβαση στο μηχανισμό της αγοράς θα ήταν αναποτελεσματική και άδικη. Αντίθετα μπορεί να παρέμβει με πολύ μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα κεντρικά, χρησιμοποιώντας τη φορολογική πολιτική και την πολιτική κοινωνικών παροχών με στόχο να μειώσει τις ακραίες ανισότητες, να ενισχύσει αυτούς που αποδεδειγμένα δεν μπορούν να επιβιώσουν σε μια ανταγωνιστική αγορά, αλλά και να αποφύγει τη στρέβλωση των κινήτρων. Η αναδιανομή αυτή θα πρέπει να έχει στόχο την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας και όχι την εξίσωση της μιζέριας.

Εδώ η Ν.Δ. έχει ένα πλεονέκτημα απέναντι στο βαθύ ΠΑΣΟΚ με τα γνωστά αντανακλαστικά κατά της ελεύθερης αγοράς. Τα αντανακλαστικά, όμως, αυτά υπάρχουν και στο χώρο της Ν.Δ.

Το στοίχημα λοιπόν για τον νέο αρχηγό της Ν.Δ. είναι να μεταλλάξει το κόμμα της Ν.Δ. από ένα πρώην συντηρητικό κόμμα σε ένα σύγχρονο φιλελεύθερο κόμμα, που σέβεται τις επιλογές των προσώπων σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων τους, επιτρέπει στην αγορά να δημιουργήσει τον απαραίτητο πλούτο χρησιμοποιώντας το κράτος σαν εργαλείο διόρθωσης των προβλημάτων της και μερικής αλλά αποτελεσματικής αναδιανομής του πλούτου. Αν όλα αυτά τα ονομάσει κοινωνικό φιλελευθερισμό, δεν έχει τελικά και τόση σημασία.